رتبه‌بندی دانشگاه‌ها و آموزش عالی بر اساس معیارهای مختلف انجام می‌شود. این رتبه‌بندی‌ها در سطح ملی یا بین‌المللی، در یک منطقه جغرافیایی خاص یا در سراسر جهان انجام می‌گیرد. رتبه بندی دانشگاه‌ها توسط مجلات، روزنامه‌ها، وب‌سایت‌ها، دولت‌ها یا دانشگاهیان انجام می‌شود. برخی از رتبه بندی‌ها معیار ثروت، برتری در تحقیق، پذیرش انتخابی و موفقیت فارغ التحصیلان را در نظر می‌گیرند. رتبه‌بندی همچنین ممکن است ترکیبات مختلفی از معیارهای تخصص، تعداد دانشجو، تعداد جوایز، فعالیت‌های بین‌المللی، اشتغال فارغ التحصیلان، پیوند با صنعت، شهرت تاریخی را در نظر بگیرند. رتبه‌بندی‌های دانشگاهی متعددی وجود دارند. گاهی اوقات ممکن است گیج کننده باشد، زیرا همیشه نمی‌توان فهمید که چرا یک دانشگاه رتبه بندی متفاوتی دارد. بحث‌های قابل توجهی پیرامون تفسیر، دقت و سودمندی رتبه‌بندی وجود دارد. تنوع رو به گسترش در روش‌های رتبه بندی و انتقادات همراه از هر یک نشان دهنده عدم اجماع در این زمینه است. به علاوه، به نظر می‌رسد که بتوان سیستم‌های رتبه‌بندی را از طریق استنادهای بیش از حد یا توسط محققانی که از یکدیگر در نظرسنجی‌ها حمایت می‌کنند، افزایش داد. یونسکو حتی این سوال را مطرح کرده است که آیا رتبه‌بندی‌ها «بیشتر ضرر می‌کنند تا فایده» در ادامه با انواع رتبه بندی دانشگاه‌ها، شاخص ها و وزن های هر یک آشنا خواهیم شد.
کاربردهای رتبه بندی دانشگاه‌ها
به طور کلی ازکاربردهای رتبه بندی دانشگاه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
• معرفی دانشگاه‌های برتر دارای کلاس جهانی
• مشخص شدن برتری دانشگاه‌ها نسبت به یکدیگر
• هدایت داوطلبان به دوره‌های آموزش عالی و کمک به آنها جهت انتخاب دانشگاه‌های برتر
• ایجاد زمینه رقابت سالم و مثبت میان موسسات آموزش عالی
• مقایسه عملکرد دانشگاه‌های مختلف در امور آموزشی، پژوهشی و خدماتی
• تشویق موسسات آموزش عالی جهت مشارکت بیشتر و نقش پررنگ‌تر در مباحث ملی و بین المللی
• فرآهم آوردن اطلاعات در مورد کیفیت و عملکرد موسسات آموزش عالی برای طیف گسترده‌ای از مخاطبان مانند داوطلبان، سیاست گزاران، پژوهشگران و غیره
• ارزیابی پدیده بازار بین المللی آموزش عالی
معیار ها و شاخص‌های رتبه‌بندی دانشگاه‌ها
ابتدا دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و پژوهشی که باید رتبه‌بندی شوند مشخص و بعد معیارها برای این امر معین می‌شوند. تنوع بسیاری در این معیارها وجود دارد و طیف گسترده‌ای از سطح آموزش، تا تعداد وبسایت‌های دانشگاه را شامل می‌شود. از طرفی احتمال دارد شاخص منحصربه فردی که در رتبه‌بندی‌های گوناگون استفاده می‌شود، تاثیرش در هر رتبه‌بندی فرق داشته باشد. این مورد به این خاطر است که تعداد معیارهای انتخابی و سطح تاثیر هر یک در رتبه‌بندی‌های گوناگون، فرق دارد. پراهمیت‌ترین معیاری که در اغلب رتبه‌بندی‌ها سنجیده می‌شود، سطح کیفی آموزش می‌باشد. عوامل موثر در این شاخصه معمولا تعداد دانشجویان فارغ التحصیل دانشگاه و تعداد جوایز جهانی دریافت شده توسط دانشگاه به خصوص جایزه نوبل می‌باشند. معیار حائز اهمیت دیگر در رتبه‌بندی، اعتبار و خوشنامی دانشگاه در سطح جهان است. اما هر موسسه در امر رتبه بندی پارامترهای مختلفی را برای این شاخصه در نظر می‌گیرد از دیگر عوامل این معیار می‌توان به تعداد اساتید و دانشجویان بین‌المللی دانشگاه، کنفرانس‌ها و مشارکت‌های جهانی دانشگاه اشاره کرد. فعالیت‌های تحقیقاتی یکی دیگر از معیارهای موثر در رتبه‌بندی دانشگاه می‌باشد که به نحوی خروجی علمی دانشگاه را نشان می‌دهد. از عوامل تاثیربرانگیز در این معیار می‌توان به میزان تحقیقات انجام شده، سرمایه‌های تحقیقاتی و اعتبار پژوهشات اشاره نمود. معیارهای دیگر در رتبه‌بندی دانشگاه از جمله نسبت اساتید به دانشجویان، اساتید و دانشجویان فارغ‌التحصیل با مقالات مستند، تعداد کتاب و روزنامه‌ها، میزان راندمان دانشگاه، اختراعات و خلاقیت‌های صنعتی می‌باشد.
نظام های رتبه بندی دانشگاه‌ها
نظام رتبه‌بندی QS در سال ۲۰۰۴ در کشور انگلستان تاسیس شد. بازه زمانی ارائه نتایج این رتبه سالانه می‌باشد. تعداد ۲۰۰ دانشگاه را تحت ارزیابی قرار می‌دهد. این موسسه با ۶ شاخصه منحصربه‌فرد رتبه‌بندی دانشگاه‌ها را انجام می‌دهد که این شاخص‌ها عبارتند از: اعتبار علمی، بررسی تعداد دانشجو نسبت به اعضا هیئت علمی، سطح مقاله های ارجاع شده به دانشگاه، اعتبار اعضا هیئت علمی و میزان ورودی اساتید و دانشجویان بین الملل. اعتبار علمی با ۴۰ درصد، تاثیر بسیاری در رتبه‌بندی این موسسه دارد که با نظرسنجی جهانی میزان آن تعیین می‌شود. تعداد دانشجویان نسب به اعضای هیئت علمی هرچه کمتر باشد رتبه بهتری در این موسسه خواهد داشت. اگر ۲۰ درصد باشد برای نتیجه نهایی خیلی موثر است. در رابطه با سطح ارجاعات، این مرکز سالیانه بیش از ۶۷ میلیون ارجاع را توسط اطلاعات پایگاه‌های معتبر ارزیابی می‌کند. این معیار به به اندازه ۲۰ درصد در رتبه‌بندی دانشگاه‌های بین‌المللی موثر است. تاثیر اعتبار هیات علمی ۱۰درصد است و توسط نظرسنجی از اعضای هیئت علمی سایر دانشگاه‌ها، سطح کیفی دانشجویان فارغ التحصیلان ارزیابی می‌شود. شاخص های این نظام رتبه‌بندی در جدول ۱ مشخص شده است.
| شاخص های نظام رتبه‌بندی QS | |
| شاخص | وزن(درصد) |
| اعتبار آکادمیک | ۴۰ |
| اعتبار کارفرما | ۱۰ |
| نسبت اعضای هیات علمی به دانشجویان | ۲۰ |
| میزان استنادات به ازای هر عضو هیات علمی | ۲۰ |
| تعداد اعضای هیئت علمی بین المللی | ۵ |
| تعداد دانشجویان بین المللی | ۵ |
آدرس وب سایت: www.qs.com
کشور موسس نظام رتبه‌بندی شانگ‌های چین است. این نظام رتبه‌بندی از سال ۲۰۰۳ تاسیس شده است. بازه زمانی ارزیابی دانشگاه‌ها در این نظام رتبه‌بندی صد ساله است. بازه زمانی ارائه نتایج سالانه می‌باشد. تعداد دانشگاه‌های تحت ارزیابی ۱۰۰۰ دانشگاه می‌باشد و نهایتا ۵۰۰ دانشگاه برتر اعلام می شود. موضوعات ارزیابی این نظام رتبه‌بندی ریاضی، فیزیک، شیمی، علوم کامپیوتر و اقتصاد است. از شاخصه های اصلی این مرکز غیردولتی به ترتیب اولویت میزان مقالات و تحقیقات ارجاع شده، جایزه نوبل، دریافت مدال در زمینه‌های مختلف توسط دانشجویان و اساتید و نیز تحقیقات در ۱SCIEو ۲SSCI می‌باشند. هریک از پارامترها ۲۰ درصد موثرند اما معیار کاربردی بودن عملکرد ۱۰ درصد موثر است. در جدول شماره ۲ معیار ها و وزن های رتبه‌بندی شانگ‌های مشخص شده است.
| معیار | شاخص ها | وزن |
| کیفیت آموزش | فارغ التحصیلان برنده جایزه نوبل و مدال فیلدز | ۱۰ درصد |
| کیفیت اعضای هیات علمی | اعضای هیات علمی برنده جایزه نوبل و مدال فیلدز | ۲۰ درصد |
| پژوهشگران پراستناد در ۲۱ حوزه موضوعی | ۲۰ درصد | |
| برونداد پژوهشی | مقالات منتشر شده در مجلات ساینس و نیچر | ۲۰ درصد |
| مقالات نمایه شده در نمایه استنادی علوم و نمایه استنادی علوم اجتماعی | ۲۰ درصد | |
| عملکرد سرانه | سرانه عملکرد علمی هر دانشگاه | ۱۰ درصد |
آدرس وب سایت: www.shanghairanking.com
کشور تاسیس کننده این نظام رتبه‌بندی انگلستان می‌باشد. از سال ۲۰۰۴ تاسیس شده است. بازه زمانی ارائه نتایج سالانه می‌باشد. در این نظام رتبه‌بندی ۲۰۰ دانشگاه برتر جهان معرفی می‌شود. در این نظام رتبه‌بندی دانشگاه‌هایی که در مقطع کارشناسی دانشجو ندارند، تعداد مقالات سالانه کمتر از ۲۰۰ عدد دارند و موضوعات محدودی را آموزش می‌دهند حذف می‌شوند. این رتبه‌بندی وابسته به اندازه دانشگاه نیست. ۳ پارامتر مهم شامل آموزش، تحقیق، پژوهش هریک با ۳۰ درصد تاثیر و چشم انداز جهانی و درآمد صنعتی هریک با ۵ درصد تاثیر می‌باشند. در قسمت آموزش مسائلی مانند میزان شهرت، تعداد دانشجویان نسبت به اعضای هیئت علمی، میزان دانشجویان کارشناسی نسبت به دکترا، میزان دانشجویان دکترا نسبت به اعضای هیات علمی و سرمایه‌های سازمان بررسی می‌شوند.
معیار ها و شاخص‌های رتبه‌بندی تایمز
آموزش
شهرت دانشگاه: در ارتباط با شهرت دانشگاه از صاحبنظران حوزه های مختلف موضوعی نظر سنجی می‌شود(وزن ۱۵ درصد).
نسبت اعضای هیات علمی به دانشجو(وزن ۴/۵ درصد ).
نسبت دانشجویان دکتری به دانشجویان کارشناسی(وزن ۲/۵۲ درصد).
نسبت فارغ التحصیلان دکتری به اعضای هیات علمی (وزن ۶ درصد).
درآمد دانشگاه(وزن ۲/۲۵ درصد).
پژوهش
شهرت پژوهشی دانشگاه : شهرت پژوهشی دانشگاه از طریق نظر سنجی از صاحب نظران به دست می‌آید(وزن ۱۸ درصد).
بهره وری پژوهشی:تعداد مقالات منتشر شده توسط دانشگاه که در مجلات معتبر که در پایگاه استنادی اسکوپوس نمایه شده است (وزن ۶ درصد).
درآمد پژوهشی: درآمد پژوهشی دانشگاه به ازای هر عضو هیات علمی(وزن ۶ درصد).
استناد: تعداد استناد هایی که مقالات دانشگاه در پایگاه اسکوپوس دریافت کرده اند(وزن ۳۰ درصد).
وجهه بین المللی
نسبت دانشجویان بین المللی به دانشجویان داخلی(وزن ۲/۵ درصد).
نسبت اعضای هیات علمی بین اللملی به اعضای هیات علمی داخلی (وزن ۲/۵ درصد).
همکاری بین اللملی: تعداد مقالاتی که با مشارکت سایر پژوهشگران کشورهای دیگر نوشته شده است(وزن ۲/۵ درصد).
درآمد صنعتی
این شاخص از طریق نسبت در آمد حاصل از صنعت دانشگاه به تعداد اعضای هیات علمی محاسبه می‌شود(وزن ۲/۵ درصد).
آدرس وب سایت: www.timeshighereducation.com
کشور هلند موسس نظام رتبه‌بندی لیدن می‌باشد. این رتبه‌بندی از سال ۲۰۰۸ به وجود آمده است. بازه زمانی ارایه نتایج این رتبه‌بندی سالانه می‌باشد. تعداد دانشگاه‌های تحت ارزیابی ۱۰۰۰ دانشگاه می‌باشد. نتایج این رتبه‌بندی براساس نتایج انتشارات موجود در پایگاه وب او ساینس می‌باشد. این نظام به این دلیل که از معیارهای نسبی استفاده می‌نمایند، میان دانشگاه های بزرگ و کوچک تبعیضی به‌وجود نمی‌آید .معیار تأثیر گذاری، معیار مشارکت و معیار مرکزی سه معیار مورد ارزیابی این موسسه هستند. معیار تأثیرگذاری همان مقالات جهانی ارجاع شده به دانشگاه می‌باشد. معیار مشارکت، سطح مشارکت اعضای هر دانشگاه با سایر دانشگاه‌های جهان را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. معیار مرکزی نیز به انتشار مقالات دانشگاه در مجلات تخصصی و علمی معروف جهانی می‌پردازد.از قابلیت‌های مهم سایت این مرکز امکان مشاهده رتبه‌بندی دانشگاه‌ها بر پایه روش‌های گوناگون رتبه‌بندی است. معیارها و شاخص‌های کلی نظام رتبه‌بندی لایدن در جدول شماره ۳ ارائه شده است.
| معیار ها و شاخص های کلی نظام رتبه‌بندی لایدن | |||
| مرجعیت علمی(تاثیر علمی) | دیپلماسی علمی | دسترسی آزاد به انتشارات | تنوع جنسیتی |
| تعداد کل انتشارات | تعداد کل انتشارات | تعداد کل انتشارات | همکاری با نویسندگانی که جنسیت آنها مشخص نیست |
| مقالات یک درصد برتر | همکاری علمی | انتشارات دسترسی آزاد | نسبت نویسندگان مرد به کل |
| مقالات ۵ درصد برتر | همکاری بین المللی | تعداد انتشارات دسترسی آزاد طلایی | نسبت نویسندگان زن به کل |
| مقالات ده درصد برتر | همکاری صنعتی | انتشارات دسترسی آزاد هیبرید | نسبت نویسندگان مرد به کل |
| مقالات ۵۰ درصد برتر | همکاری علمی با فاصله جغرافیایی کمتر از ۱۰۰ کیلومتر | انتشارات دسترسی آزاد برنز | نسبت نویسندگان زن به کل |
| مجموع و میانگین تعداد استناد های انتشارات یک دانشگاه | همکاری علمی با فاصله جغرافیایی کمتر از ۵۰۰۰ کیلومتر | انتشارات دسترسی آزاد سبز | |
| مجموعه و میانگین تعداد استنادات نرمال شده (به رشته و سال) | انتشارات دسترسی آزاد با وضعیت دسترسی آزاد نامشخص | ||
آدرس وب سایت: www.leidenranking.com
این مرکز به واسطه لابراتور سایبرمتریک رتبه‌بندی‌ها را انجام می‌دهد. تهیه می‌شود. این آزمایشگاه که به انجمن ملی تحقیقات اسپانیا اختصاص دارد پایگاه داده ای با ۱۵ هزار دانشگاه داراست که آنها را برای رنکینگ بررسی می‌کند. پارامترهای این موسسه میزان اطلاعات صفحات وب، امکان دسترسی به آن اطلاعات، اطلاعات قرار داده شده در وب نسبت به حجم پیوندهای برگشتی خارجی آن، میزان مقالات چاپ شده و حجم ارجاعات آنها می‌باشد. معیارهای این مرکز بیانگر سطح توجه موسسات به نشر آنلاین است. شاخص‌های مورد نظر این رتبه‌بندی در جدول ۴ قابل مشاهده است.
| شاخص | توضیحات | وزن |
| اندازه (حضور) | تعداد صفحات نمایه شده وبسایت در جستجوگر گوگل | ۱۰درصد |
| پرونده‌های غنی(باز بودن) | تعداد پرونده‌هاي نمایه‌شده در گوگل با قالب‌هاي docx+doc، pdf و ps+eps ،ppt+pptx | 10درصد |
| مشاهده پذیری(تاثیر) | تعداد پیوندهاي ورودي خارجی (inlink )شناسایی شده با جستجوگر ( SEO Majestic) | 50درصد |
در این رتبه‌بندی که به علت استقبال ایران و سایر کشورهای اسلامی صورت می‌گیرد و معیارهای آن تحقیقات، آموزش، اعتبار جهانی، تجهیزات و امور اجتماعی-اقتصادی می‌باشد.در قسمت تحقیقات شاخصه‌هایی مثل سطح کیفی تحقیقات، کارایی تحقیقات و حجم پژوهش و در قسمت آموزشی شاخصه‌هایی مثل تعداد اعضای هیات علمی موفق در مسابقات جهانی و دریافت جایزه، تعداد اعضای هیئت علمی در سطح دکتری نسبت به همه اعضای هیئت علمی، تعداد اساتید و فارغ‌التحصیلان با تحقیقات مستند بررسی می‌شوند.اعتبار جهانی دانشگاه شامل شاخصه‌هایی مثل اعضای هیئت علمی جهانی نسبت به همه اعضای هیئت علمی، تعداد دانشجویان خارجی نسبت به کل دانشجویان و کمیسیون‌ها و مشارکت جهانی دانشگاه است.در قسمت امور اجتماعی-اقتصادی، سرمایه‌ی قراردادها و مشاوره‌ها، نوآوری‌ها، ارتباط بین صنعت و تعداد مراکز رشد دانشگاه مورد سنجش قرار می‌گیرند.
| معیار | وزن کل |
| پژوهشی | ۵۰ |
| آموزشی | ۳۵ |
| وجهه بین المللی | ۷ |
| امکانات | ۳ |
| فعالیت های اجتماعی – اقتصادی | ۵ |
آدرس وب سایت: wur.isc.ac
این نظام رتبه‌بندی توسط کشور اسپانیا به وجود آمده است. بازه زمانی ارائه نتایج آن سالانه می‌باشد. تمامی موسسات آموزش عالی، بخش سلامت، دولت و بخش خصوصی را پوشش می‌دهد. رده بندی که سایماگو ارائه می‌دهد. برمبنای پژوهش‌های منتشر شده در دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی و تاثیر آن در توسعه دانش در جهان است.
| شاخص ها | وزن | |
| نشانگرهاي پژوهشی | بر اساس نُه شاخص «برونداد»، «استعداد علمی»، «تعالی»، «رهبري علمی»، «تعالی با رهبري»، «همکاري بین المللی»، «تأثیر هنجارشده»، «تخصص» و «انتشارات باکیفیت» | ۵۰درصد |
| نشانگرهاي نوآوري | بر اساس دو شاخص «دانش نوآورانه» و «تأثیر فناورانه» | ۳۰درصد |
| نشانگرهاي رؤیت پذیري وبسایت | بر اساس «اندازه وب سایت» و «پیوندهاي مرتبط با هر حوزه فعالیت مؤسسه» | ۲۰درصد |
آدرس وب سایت: www.scimagojr.com
مقایسه نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاه‌ها
طبق جداول ارائه شده، تمامی رتبه‌بندی‌ها به عملکرد آموزشی و پژوهشی دانشگاه توجه داشته‌اند و این عملکرد در تمامی رتبه‌بندی‌ها دارای وزن هستند. در رتبه‌بندی کیو اس وزن بیشتری به امور پژوهشی داده شده است. در رتبه‌بندی تایمز وزن یکسان به به امور آموزشی و پژوهشی داده شده است. این رتبه‌بندی با وجود ۱۳ شاخص مدعی ارائه دقیق‌ترین رتبه‌بندی از یک دانشگاه ایده‌آل را دارد. در رتبه‌بندی وب سنجی تعداد پیوندها به سایت دانشگاه و کیفیت محتوای موجود در سایت اهمیت دارد و میزان فعالیت پژوهشی اعضای دانشگاه در گوگل اسکالر وزن دارد. در رتبه‌بندی شانگ‌های جوایز نوبل و مدال آوران دارای وزن هستند و در ارتقای رتبه موثر هستند که در رتبه‌بندی‌های دیگر به این مورد وزن داده نشده است. در رتبه‌بندی دانشگاه‌های دنیای اسلام فعالیت های اجتماعی – اقتصادی دارای وزن هستند که در رتبه‌بندی‌های دیگر به این شاخص وزنی داده نشده است. در مجموع این رتبه‌بندی‌ها هر کدام وزن‌های متفاوتی برای شاخص‌های خود مدنظر قرار داده اند و هدف تمامی رتبه‌بندی‌ها ارتقای سطح کیفی آموزش و پژوهش در دانشگاه‌های جهان می‌باشد. در تمامی رتبه‌بندی‌ها معیارهای آموزشی، پژوهشی، استنادات و وجهه بین المللی مورد تاکید می‌باشد.
روش یافتن رتبه دانشگاه مورد نظر
برای بررسی رتبه یک دانشگاه، می‌توانید از وب‌سایت‌هایی که رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهانی را ارائه می‌کنند، مانند رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهانی QS، که دانشگاه‌ها را بر اساس منطقه و موضوع مقایسه می‌کند، یا رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهانی Times که بر تحقیقات تمرکز دارد، مراجعه کنید. عملکرد و سایر معیارها این پلتفرم‌ها مرتباً رتبه‌بندی‌های خود را بر اساس معیارهای مختلف به‌روزرسانی می‌کنند و به شما امکان می‌دهند مؤسسات را به طور مؤثر مقایسه کنید. مطمئن شوید که روش های مختلف رتبه‌بندی را در نظر گرفته اید و اطلاعات مهم را برای دقت بررسی کنید.
سوالات متداول
- کدام رتبه‌بندی جامع تر است؟ رتبه‌بندی تایمز با وجود ۱۳ شاخص مدعی ارائه دقیق ترین رتبه‌بندی از یک دانشگاه ایده‌آل را دارد.
- کدام شاخص ها در تمامی رتبه‌بندی ها وجود دارند؟ شاخص های آموزشی و پژوهشی در تمامی رتبه‌بندی ها مورد تاکید هستند.
پانویس:
۱٫The Social Care Institute for Excellence
2.Social Sciences Citation Index
منابع
Khanizad, R. and Montazer, G., 2017. A Comparative Evaluation of the World University Rankings Systems. Journal of Science and Technology Policy, 10(3), pp.31-43.
Alipour Hafezi, M., 2023. Critical analysis of universities and research institutes’ ranking systems. Rahyaft, 33(2), pp.71-90.
Nassa, A.K. and Arora, J., 2021. Revisiting Ranking of Academic Institutions An Overview. DESIDOC Journal of Library & Information Technology, 41(1), p.5.
رتبه‌بندی دانشگاه های جهان:شاخص ها و چالش ها.حبیب اله رضایی.
درباره نویسنده:
دکتر مهشید لطفی
استادیار کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی
دبیر کمیته وبومتریکس دانشگاه علوم پزشکی یزد
