ارزیابی کیفیت و اعتبار پژوهش‌ها و یافته‌های علمی اهمیتی فزاینده دارد. در این میان، ضریب تاثیر مجله (journal Impact Factor) به عنوان ابزاری آماری، نقشی کلیدی در سنجش و مقایسه‌ی مجلات علمی و در نهایت، ارزیابی پژوهشگران و موسسات تحقیقاتی ایفا می‌کند.
در این مقاله از یابش، به بررسی ابعاد مختلف ضریب تاثیر، از چیستی و نحوه محاسبه تا کاربردها و محدودیت‌ها و آن خواهیم پرداخت.
ضریب تاثیر مجله (JIF)، شاخصی عددی است که توسط JCR برای ارزیابی مجلات ارائه می‌شود. این شاخص، میانگین تعداد استنادات به مقالات منتشر شده در یک مجله علمی طی یک دوره زمانی مشخص (معمولاً دو سال) را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر، این عدد نشان می‌دهد که به طور میانگین، هر مقاله منتشر شده در آن مجله، چند بار توسط مقالات دیگر مورد استناد قرار گرفته است.
محاسبه ضریب تاثیر بر اساس فرمول زیر انجام می‌شود:
ضریب تاثیر (سال X) = (تعداد کل استنادات به مقالات منتشر شده در سال X-2 و X-1) / (تعداد کل مقالات منتشر شده در سال X-2 و X-1)
- ارزیابی اعتبار مجلات علمی: ضریب تاثیر به عنوان شاخصی شناخته شده برای سنجش اعتبار و جایگاه مجلات علمی در هر حوزه تخصصی به کار می‌رود. مجلاتی که ضریب تاثیر بالاتری دارند، به طور کلی از نظر علمی معتبرتر تلقی می‌شوند و مقالات منتشر شده در آنها از ارزش و اهمیت بیشتری برخوردار هستند.
- ارزیابی عملکرد پژوهشگران: در برخی از نظام‌های آموزشی و پژوهشی، از ضریب تاثیر به عنوان معیاری برای ارزیابی عملکرد و ارتقای شغلی پژوهشگران استفاده می‌شود. به طوری که تعداد مقالات منتشر شده در مجلات با ضریب تاثیر بالا، امتیاز مثبتی در رزومه پژوهشگران تلقی می‌شود.
- تخصیص بودجه و اعتبارات پژوهشی: در برخی موارد، از ضریب تاثیر به عنوان مبنایی برای تخصیص بودجه و اعتبارات پژوهشی به دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی استفاده می‌شود.
با وجود کاربردهای فراوان، ضریب تاثیر از انتقاداتی نیز مصون نیست. برخی از مهم‌ترین این انتقادات عبارتند از:
- عدم انعکاس دقیق کیفیت مقالات: ضریب تاثیر صرفاً تعداد استنادات را نشان می‌دهد و نمی‌تواند کیفیت و نوآوری مقالات را به طور کامل منعکس کند.
- تفاوت‌های بین رشته‌ها: ضریب تاثیر در رشته‌های مختلف علمی به طور قابل توجهی متفاوت است. به طوری که مقایسه مجلات با ضریب تاثیر بالا در یک رشته با مجلات رشته‌ای دیگر، چندان معنادار نیست.
- امکان سوء استفاده: برخی از مجلات برای افزایش ضریب تاثیر خود، به اقداماتی غیراخلاقی مانند تبادل مقاله یا تشویق نویسندگان به خوداستنادی دست می‌زنند.
اولین ابزار، گزارش‌های استنادی مجلات یا همان JCR (مخفف Journal Citation Reports) است. این ابزار رتبه‌بندی مجلات را در حوزه‌های علم، فناوری و علوم اجتماعی ارائه می‌کند. برای هر مجله‌ی تحت پوشش، اطلاعات زیر جمع آوری یا محاسبه می شود:
«تعداد استناد و مقاله، ضریب تاثیر، نمایه فوری، نیمه عمر ذکر شده، نیمه عمر استناد، فهرست داده منبع، فهرست استناد به مجله، فهرست مجله استناد شده، دسته بندی موضوع، ناشر اطلاعات»
این ابزار محدود به داده های استنادی مجلات نمایه شده در Web of Science است و بیش از ۱۲۰۰۰ مجله در رشته‌های هنر، علوم انسانی، علوم پایه و علوم اجتماعی را نمایه سازی کرده است.
شما می‌توانید ضریب تاثیر JCR را در یابش JCR به رایگان داشته باشید
نتیجه‌گیری:
ضریب تاثیر، ابزاری مفید برای ارزیابی مجلات علمی و در نهایت، سنجش و مقایسه‌ی پژوهش‌ها و یافته‌های علمی است. با این حال، این شاخص محدودیت‌های خود را نیز دارد و نباید به عنوان تنها معیار برای قضاوت در مورد کیفیت علمی مورد استفاده قرار گیرد.
